Een Belg geeft zijn gelukbeleving gemiddeld een score van zeven op tien. Geen slechte score, maar onze zoektocht naar (meer) geluk gaat verder. Over geluk en hoe het na te streven zijn hopen boeken geschreven. Ook Dr. Dirk Nuytten, neuroloog, waagde zich eraan: een boek over geluk. Nuytten benadert het fenomeen geluk vanuit een neurowetenschappelijk perspectief: het perspectief van onze hersenen.

Een eerste vraag die opkomt wanneer we nadenken over het objectiveren van geluk is of we geluk hebben dan wel geluk(kig) zijn. Wat maakt ons gelukkig?

Maakt geld nu echt gelukkig?

Hoewel onderzoek erop wijst dat onze materiële en financiële situatie er wel degelijk toe doet is hier absoluut een bovengrens. Voldoende geld om rond te komen een belangrijke voorspeller is van geluk, echter, meer geld dan dit basisbedrag maakt niet meer gelukkig. Belangrijker dan het hebben van geld is wat je ermee doet; terwijl het (plots) hebben en zelf spenderen van grote hoeveelheden geld vaak negatieve sociale implicaties heeft, die mogelijks leiden tot minder geluk, maakt geven wel degelijk gelukkig. Geven, zo haalt Dr. Nuytten aan, stimuleert de pleziercentra in onze hersenen meer dan krijgen.

Het hebben van werk is een belangrijke voorspeller van geluk maar de achterliggende redenen hiervoor zijn van psychologische aard. We voelen ons meer gewaardeerd, zijn onafhankelijk en hebben contact met collega’s.

Happy loner?

Relaties maken gelukkiger. Met name gevoelens van eenzaamheid gaan samen met depressieve gevoelens en een ontbreken van geluk. Een sociaal netwerk en betekenisvolle relaties met anderen zijn een belangrijke voorwaarde van geluk.

Een gelukkige geest in een gezond lichaam?

Een kleine vervorming van de Latijnse spreuk “Mens sana in corpore sano”, maar niet minder waar. Alleen werkt de uitspraak in twee richtingen: “Een gelukkige geest in een gezond lichaam en een gezond lichaam via een gelukkige geest”. Enerzijds helpt een goede fysieke gezondheid ons gelukkig te zijn, anderzijds is het ook zo dat gelukkige mensen lagere cortisol niveau’s hebben (gerelateerd aan stress) wat dan weer bijdraagt tot fysieke gezondheid.

Geluk als beleving

Op vrijdag zijn mensen het gelukkigst. Is vrijdag zo’n leuke dag dan? Nee, maar we zijn reeds in verwachting van het gelukzalige weekend waar we zo naar verlangen. Eerder dan de beleving van het weekend zelf maakt het vooruitzicht ons gelukkig.

Dr. Nuytten beschrijft het beleven van geluk als een ‘inside job’. Om geluk te kunnen beleven, zo stelt hij, moet je onthaasten en er tijd voor maken.

Interessant is dat mensen met een geloofsovertuiging gemiddeld gelukkiger zijn dan mensen zonder een dergelijke overtuiging, volgens Nuytten zijn hiervoor verschillende oorzaken: enerzijds hebben mensen met een overtuiging minder twijfels en ervaren zij minder onverschilligheid en vaker gevoelens van voldaanheid, anderzijds kunnen zij via hun geloofsovertuiging vaak gemakkelijker minder positieve zaken op hun levenspad aanvaarden. Tenslotte is er voor praktiserende gelovigen een component van verbondenheid met andere gelovigen.

A pleasure a day keeps the sadness away

Maakt genieten gelukkig? Jezelf toelaten te genieten is nodig om gelukkig te zijn maar, zo stelt Dr. Nuytten, er is een belangrijk verschil tussen genot en geluk. Genot, denk aan het genot van een goede maaltijd of seksueel genot, en wat we zouden kunnen noemen ‘hoger geluk’ steunen op verschillende centra in de hersenen (hierover later meer). Waar dieren eveneens genot kunnen ervaren is geluk een unieke menselijke ervaring.

Tenslotte zijn er de boeken die ons aanraden optimist te worden. Optimisme is echter grotendeels erfelijk bepaald en hoewel optimisten inderdaad gemakkelijker gelukkig zijn, werkt het niet om ‘optimist’ te worden.

De grote boosdoener: angst

Als primaire functie is angst, in de hersenen gelegen in één van de oudste structuren, zeer overheersend. We hebben angst dat ons of onze naasten iets zal overkomen, we hebben angst onze status of onze eigendom te verliezen. De angst compromitteert ons geluk. Het idee dat een dergelijke negatieve gebeurtenis ons geluk zal doen kapseizen is intuïtief doch onterecht. De mens is wel degelijk in staat tot modulatie van geluk. Vraag je naar de levensvreugde van een lottowinnaar en iemand die net verlamd raakte dan is er vanzelfsprekend initieel een verschil in het voordeel van de lottowinnaar, echter, een jaar later blijken beide mensen even gelukkig. We hebben een ongelofelijk sterk aanpassingsvermogen en niet wat ons overkomt maar wel hoe we ermee omgaan bepaalt ons geluk.

Geluk in de hersenen

Welke structuren in onze hersenen zijn verantwoordelijk voor geluk? Enerzijds is er het ‘brain reward system’ dat instaat voor beloning en positieve emoties, anderzijds is er het ‘default mode network’ wat gelinkt word aan het ervaren van een diepe levensvreugde en duurzaam geluk. De sleutel voor duurzaam geluk, aldus Dr. Nuytten, is het juiste evenwicht tussen deze twee structuren.

Brain reward system of belongingssysteem

Figuur 1: De hersenstructuren van het ‘brain reward system’

Het ‘brain reward system’ is een evolutionair oud system en is diep in onze hersenen gelegen. Het systeem staat in voor de vrijgave van dopamine, een neurotransmitter die zorgt voor een gevoel van beloning. Die beloning komt er bij het invullen van behoeftes en verlangens. Je hebt honger en je eet? Dopamine! Beloning! Je wil presteren en je zet een mooie prestatie neer? Dopamine! Beloning! Om de terminologie van Aristoteles te gebruiken: het belongingssysteem staat in voor Hedonia, dit is, voor lust, plezier en genot. Ook bij dieren is een gelijkaardig systeem aanwezig.

Het beloningssysteem heeft een aantal negatieve eigenschappen. Ten eerste treed er gewenning op bij te veel stimulatie van het systeem (het lichaam doet dit om overdreven energiegebruik tegen te gaan). Ten tweede volgt er na de vrijzetting van dopamine en een gelukzalig gevoel vaak een gevoel leegte. Ten derde lijdt de activatie van het system tot een extreme focus en met name een sterke focus op jezelf. Denk hier aan gevoelens van verliefdheid, die ook samengaan met een activatie van het beloningssysteem: alles gaat over jezelf en over jezelf in relatie met één enkele andere. De focus uitgelokt door de activatie van het belonings systeem maakt ons competitief en hoewel dat op zich niet verkeerd is kan extreme competitie natuurlijk negatieve sociale gevolgen hebben.

Default mode network

Figuur 2: In oranje de regio’s van de hersenen die het ‘default mode network’ vormen

Een tweede system gelinkt aan geluksbeleving, het ‘default mode network’ genaamd, is op vele vlakken de tegenpool van het beloningssysteem. Het system is gesitueerd in de cortex en is actief in rusttoestand, dus wanneer we niet een specifieke taak uitvoeren (dit lijkt tegenstrijdig maar onze hersenen blijken ongelofelijk acties wanneer we niets doen).

Geluk is niet gewoon een aaneensluiting van het invullen van behoeften, het is veel rijker dan dat. Het ‘default mode network’ wordt gelikt aan wat Aristoteles Eudaionia labelde. Het gaat hier over ‘hoger geluk’,  diepe levensvreugde, zingeving en zelfontplooiing. Dit systeem ontfocust, het laat ons toe los te laten. Het is eveneens betrokken bij het proces van creatie. In tegenstelling tot het eerste systeem is dit netwerk traag, het heeft tijd nodig en je moet jezelf toelaten in rust te zijn opdat dit netwerk actief zou kunnen zijn. Meditatie zou bijvoorbeeld dit netwerk activeren. Willen we creatief zijn en niet louter reactief, dan moeten we ons default mode netwerk tijd geven.

Vooraan in onze hersenen zijn ook spiegelneuronen gelegen. Spiegelneuronen zijn hersencellen die niet alleen actief zijn (‘vuren’) bij het uitvoeren van een actie maar ook bij het zien ervan. Ook voor gevoelens hebben deze spiegelneuronen een belangrijke functies: het zien van de emoties van anderen beïnvloed onze eigen beleving. We kopiëren als het ware gevoelens.  Dit kan gemakkelijk altruïstisch geluk verklaren: iemand gelukkig zien maakt ons immers gelukkig.

Besluit

“Gelukkig zijn kan worden gezien als een mentaal proces dat erin bestaat om het evenwicht te vinden tussen beide neurale systemen”, zo besluit Dr. Nuytten de gespreksavond in de Zebrastraat met een tevreden glimlach. Geluk kan in deze visie dus wel degelijk worden (bij)gestuurd. De huidige Westerse samenleving lijkt vooral op het ‘brain reward system’ te steunen en we doen er niet slecht aan tijd te nemen om ook het ‘default mode netwerk’ zijn rol ten volle te laten vervullen. Een boeiende avond, al kan ik me niet van de indruk ontdoen dat daar waar het psychologisch onderzoek duidelijk toepasbaar is, de localisatie van geluk in de hersenen (voorlopig) vooral bijdraagt aan de (schijn van) objectiviteit van wat we geluk noemen.
Wie graag meer wil weten kan het boek ‘Gelukt zit in je hoofd’ van Dr. Nuytten (uitgegeven bij Vrijdag) lezen.