“Binnenkort moeten we zelfhulpgroepen oprichten voor de kleine groep mensen zonder diagnose”, zo start psychiater-psychotherapeut Prof. Dirk De Wachter de gespreksavond in de Zebrastraat, gelukkig met een glimlach. Van de borderline persoonlijkheidsstoornis had u vast al gehoord, maar bestaat er ook iets als een borderline maatschappij? Volgens De Wachter wel: onze Westerse maatschappij voldoet perfect aan de criteria van de borderline diagnose.

Het uitgangspunt van De Wachter is dat het verschil tussen psychiatrisch patiënt en niet-patiënt een flinterdun en paradoxaal verschil is. Voorbij de façade van maatschappelijk succes, zo stelt hij, ervaren de ‘geslaagden’, de niet-patiënten, problemen van precies dezelfde aard als de patiënten. We kunnen de symptomen waaraan psychische patiënten leiden dan ook zien als een afspiegeling van de problemen van de wereld, de problemen van ons allemaal. En toch, wij, de geslaagden, doen het liefst alsof het niks met ons te maken heeft.

De borderline persoonlijkheidsstoornis is een vrij recente diagnose, maar het is tegenwoordig de meest gehanteerde diagnose in de geestelijke gezondheidszorg. Borderline wordt in de DSM (dit is het standaard handboek voor diagnostisering van psychische aandoeningen) gedefinieerd als een aanhoudend patroon van instabiele interpersoonlijke relaties, een instabiel zelfbeeld, instabiele emoties en een sterke impulsiviteit. De diagnose van borderline kan worden gesteld als een individu voldoet aan minstens vijf van de volgende negen criteria: verlatingsangst, instabiele en intense persoonlijke relaties, onaangepaste agressiebeheersing, identiteitsstoornissen, emotionele labiliteit, impulsiviteit, dissociatiesymptomen, automutilatie of zelfmoordneigingen en chronische gevoelens van leegte.

Men kan zich afvragen waarom er nieuwe diagnoses opduiken binnen de psychiatrie. Veranderen onze hersenen? Heeft de psychiatrie tientallen jaren een bepaalde psychische aandoening over het hoofd gezien? Nee, De Wachter meent dat nieuwe diagnoses een reflectie zijn van onze snel veranderende maatschappij: we leven in ‘borderline times’. Als we met een psychiatrisch-diagnostische bril naar de Westerse samenleving kijken, dan blijkt ze op z’n minst disfunctioneel.

Verlatingsangst, zo stelt de psychiater, is een fundamenteel probleem in onze individualistische westerse samenleving. De mens is van nature een relationeel wezen maar het vrijheidsideaal dat we nastreven heeft geleid tot een overmatige individualisering en tot eenzaamheid.

Instabiele en intense persoonlijke relaties zijn eveneens eigen aan deze tijd. Onze partnerkeuze wordt, althans in de meerderheid van de gevallen, ingegeven door verliefdheid. We kiezen voor intense relaties en het lijkt erop dat instabiliteit de prijs is die we daarvoor betalen (met cijfers: het gemiddelde huwelijk in grootstedelijk gebied duurt 7,5 jaar). Ook onze werkrelatie wordt gekenmerkt door instabiliteit: job hopping is de norm.

Voorbeelden van ongepaste agressiebeheersing genoeg in de recente actualiteit: de schietpartij in de lagere school in Newtown, hooliganisme, happy slapping. Geweld om het geweld en met zekerheid ongepast. Misschien moeten we zulke agressie zien als poging om leegheid de bestrijden en intens het leven te voelen?
“Wie ben ik?” Volgens De Wachter geven we deze vraag vandaag de dag een consumentistische invulling. We zijn wat we hebben en we zijn datgene waar we succesvol in zijn. Bijgevolg is ons ‘zijn’ afhankelijk geworden van ons succes en onze koopkracht. Bij het verlies hiervan vallen we zeer diep.

Emotionele labiliteit, wie heeft dat niet? Door het gevoel van leegheid en de afwezigheid van diepte die we ervaren zoeken we extreme gevoelens op (denk maar aan het grote gamma extreme sporten). Wanneer we deze extreme gevoelens niet opzoeken lijken we precies het omgekeerde te doen – we gaan naar een wellness centrum om niet te moeten nadenken en we zitten in het bubbelbad tot we week worden (Prof. De Wachter spreekt schertsend over de ‘verbubbeling’ of ‘vermosseling’ van ons zijn). Paradoxaal genoeg zijn er in onze ontwikkelde westerse samenleving, met relatief weinig armoede, bijzonder veel malcontente mensen. Meer en meer mensen krijgen een diagnose van depressie, maar wat volgens De Wachter het echte probleem is in onze maatschappij is verbittering.

Impulsiviteit: impulsieve seks uit goesting, middelenmisbruik, impulsieve voedselinname, het ongecontroleerd uitgeven van geld. Onze levenshouding is genietend: elke dag moet een feest zijn! Maar zo snel als alles gaat hebben we impulsieve beslissingen, drugs en kredieten nodig om niet uit de boot te vallen.
Bij het bespreken van dissociatiesymptomen verwijst Prof. De Wachter naar Facebook en Second life. We creëren een mooie en gelukkige virtuele identiteit die vaak ver af staat van onszelf en onze reële gevoelens.

Automutilatie en/of Suïcidaliteit is een criterium waarvan u misschien denkt dat het niet van toepassing is op onze maatschappij. Ik moet u ontgoochelen, Prof. De Wachter meent van wel. In onze lichaamscultuur is ons uiterlijk zeer belangrijk en veel mensen laten hun lichaam aanpassen door bijvoorbeeld plastische chirurgie. Ze snijden niet zelf maar ze laten snijden. Een provocerend voorbeeld van suïcidaliteit in de maatschappij  is euthanasie: we willen zelf ons einde kunnen bepalen als het ‘te erg’ wordt.

Het laatste criterium, gevoelens van zinloosheid/leegheid, is vermoedelijk voor iedereen herkenbaar. Met het wegvallen van de traditionele sjablonen en het geloof Christelijk geloof staan we voor de uitdaging zelf zin te geven aan het leven. We kunnen reizen, we kunnen solden scoren, maar een fundamentele oplossing lijken we nog niet te hebben gevonden.

Ik weet niet of ik u met dit bondige verslag heb kunnen overtuigen, maar mij heeft De Wachter wel overtuigd: de criteria van de borderline persoonlijkheidsstoornis sluiten zeer nauw aan bij de kenmerken van onze maatschappij. Alleen stel ik mij de vraag wat dit impliceert met betrekking tot de bruikbaarheid en de specificiteit van de diagnostische criteria voor borderline. Blijkbaar voldoen wij allemaal aan minstens vijf van de criteria… Misschien wordt borderline bijgevolg vaak als diagnose gesteld bij patiënten die ondraaglijk lijden maar niet onder een andere psychische aandoening te plaatsen zijn en verklaart dit mede de hoge prevalentie van de diagnose?

Was het vroeger dan beter volgens De Wachter? Zeker niet (al suggereert de titel ‘Boderline Times. Het einde van de normaliteit’ dit wel). We moeten de uitdaging aangaan om de problemen van vandaag te onderkennen en te zoeken naar oplossingen. Ook hier een kritische noot: helpt het geven van een klinisch label aan de maatschappij ons in de zoektocht naar oplossingen? Niet noodzakelijk, integendeel: een klinische diagnose suggereert een medische oplossing en dit is niet de visie die de psychiater verdedigt. Een mogelijke oplossing ziet De Wachter in ‘de kleine goedheid’, een concrete en bescheiden goedheid van de ene mens tot de andere. We moeten niet enkel kijken naar de politiek of de geneeskunde voor een oplossing, maar zelf bijdragen en zorgen voor een ander.

Wie graag meer wil weten kan het boek ‘Borderline Times. Het einde van de normaliteit’ van Prof. Dirk De Wachter (uitgegeven bij Lannoo) lezen.