De ene taal is de andere niet: tussen verschillende talen zijn er grote verschillen in hoe geschreven tekst eruit ziet, hoe tekst vertaald wordt naar de gesproken vorm en in de structuur van de taal zelf. Maakt dat het proces van lezen fundamenteel anders is in verschillende talen? Prominente taalwetenschappers verschillen van mening (v.b. Frost, 2012; Coltheart & Crain, 2012). In een recente studie, gepubliceerd in het tijdschrift Cognition, bestudeerde een internationaal onderzoeksteam mensen hun oogbeweging tijdens het lezen van korte tekstjes (met identieke inhoud) in hun moedertaal (Liversedge et al., 2016). Ze deden dat voor drie verschillende talen: Engels, Fins en Chinees. Het boeiende resultaat van de studie verklap ik zo, maar eerst een woordje over de verschillen tussen de geschreven vorm van deze drie talen.

Hoezo is de ene taal de andere niet?

In alfabetische talen, zoals het Nederlands, Engels of Fins, schrijven we een woord als een reeks letters (b.v. boek / book / kirjan). In het Chinees daarentegen kan een woord typisch uitgedrukt worden in één of twee complexe karakters (b.v. 書).

Binnen alfabetische talen zijn er talen, zoals het Engels, met een onregelmatige relatie tussen de schrijfwijze en de klank (e.g. de uitspraak van ou en gh in “cough” versus “though” Engels) en talen met een bijna perfecte correspondentie, zoals het Fins (e.g., elke klank wordt weergegeven door een letter). Nederlands zit ergens tussenin: de relatie tussen geschreven letters en uitspraak is meer systematisch dan in het Engels, maar minder systematisch dan in het Fins.

Laat ons tenslotte, ter illustratie van de uiteenlopende structuur van talen, kijken naar de zin “Ik las een goed boek vorige week”. Engels volgt dezelfde structuur met “I read a good book last week”. Maar een vertaling in een andere taal bevat niet steeds dezelfde woorden, noch hetzelfde aantal woorden. In het Fins bevat diezelfde zin minder maar langere woorden: “Luin viime viikolla hyvän kirjan”, en Chinees is opvallend compacter: “我上週讀了一本好書” (inderdaad, zonder spaties!). Wie ooit een tekst met een woordlimiet vertaalde heeft hoogstwaarschijnlijk ervaring met dit fenomeen.

Lezen in drie talen

Het belangrijkste resultaat van de studie in door Liversedge en collega’s is dat zinnen met dezelfde inhoud worden in elk van de talen (Engels, Fins en Chinees) met dezelfde snelheid gelezen. Dat is verrassend omdat zinnen in het Chinees heel wat korter zijn. Met andere woorden, ondanks de grote verschillen in hoe deze drie talen een boodschap op papier zetten duurt het even lang om de betekenis uit een geschreven zin te halen. Dit suggereert dat onze leessnelheid bepaald wordt door de hoeveelheid informatie die we te verwerken krijgen: zit die informatie compacter verpakt in een tekst dan blijven we er simpelweg wat langer bij stilstaan. De oogbewegingen van lezers ondersteunen deze suggestie want ze reflecteren de “compactheid” van de orthografie. In het erg compacte Chinese schrift fixeren lezers langer bij elke landingspositie van de ogen en maken de ogen minder grote “sprongen” over de tekst dan in Engels en Fins. Vergelijken we de twee alfabetische talen onderling dan zien we dat lezers van Fins meer landingen maken maar minder lang fixeren in vergelijking met Engelse lezers. De Finse orthografie bevat minder informatie per eenheid door de nagenoeg perfecte correspondentie tussen schrift en klank.

De resultaten wijzen met andere woorden op een interessant contrast: de details van het leesproces zijn sterk afhankelijk van de taal, maar in alle talen identificeert de lezer de geschreven woorden om dan de betekenis van de zin te achterhalen.  Dat laatste is mogelijks een universeel kenmerk van lezen, want het lezen dezelfde informatie neemt dezelfde leestijd in beslag in Engels, Fins en Chinees.

Liversedge, S.P., Drieghe,  D., Li, X., Yan, G., Bai, X., Hyönä, J. (2016). Universality in eye movements and reading: A trilingual investigation. Cognition (147), 1-20, ISSN 0010-0277, https://doi.org/10.1016/j.cognition.2015.10.013.