Eind mei werd opnieuw een boeiende gespreksavond georganiseerd door Breinwijzer. Hoogleraar filosofie Jan Verplaetse kwam er op een enthousiasmerende en overtuigende manier zijn ideeën over vrije wil en morele verantwoordelijkheid verdedigen. Het onderwerp van deze gespreksavond was gebaseerd op zijn nieuwste boek “Zonder vrije wil. Een filosofisch essay over verantwoordelijkheid”. Dit boek is een echte aanrader voor iedereen die zich nog meer wil verdiepen in het debat over vrije wil en morele verantwoordelijkheid.

Incompatibilisme

Situering

Binnen de filosofie positioneert prof. Verplaetse zichzelf als een harde incompatibilist. Deze stroming binnen de filosofie baseert zich op twee stellingen. Ten eerste wordt gesteld dat echte vrije wil nodig is om te kunnen spreken van verantwoordelijkheid. Echte ‘vrije wil’ wordt gezien als de mogelijkheid om vrij te kunnen beslissen, ongebonden aan andere factoren die jouw keuze zouden kunnen beïnvloeden. Als tweede wordt gesteld dat, omdat er geen sprake is van vrije wil, niemand echt verantwoordelijk kan zijn voor zijn/haar daden. Dit, voor het merendeel onder ons, eerder radicale standpunt, werd door Verplaetse vurig verdedigd met filosofische argumenten. Deze gespreksavond kondigde zich dus aan als een clash tussen rationeel inzicht en intuïtief aanvoelen.

Valkuilen

Voordat Verplaetse zijn argumenten op ons losliet waarschuwde hij ons voor enkele valkuilen in het vrije wil debat. Ten eerste wees hij erop dat het gevoel hebben een vrije keuze te hebben nog niet bewijst dat er geen onbewuste factoren zijn die ons gedrag sturen. Ten tweede waarschuwde hij dat men moet vermijden vrije wil als een vermogen te zien. Men zou zo bijvoorbeeld de vraag kunnen stellen: “Heeft de psychopaat het vermogen om zich niet agressief te gedragen? Zo ja, dan is hij verantwoordelijk voor al zijn acties”. Dit is volgens Verplaetse echter geen relevante vraag voor de bepaling van verantwoordelijkheid. De vragen die men moet stellen zijn: “Wat gebeurt er als hij wel agressief wordt? Wat zijn de specifieke omstandigheden? Was er een vrije keuze als hij dit specifieke gedrag stelde?” Ten derde benadrukt Verplaetse dat het vermogen om bewust te zijn over onze keuzes en gedrag niet gelijk te stellen is aan het hebben van een vrije wil. Onbewust gedrag helpt ons namelijk om efficiënter te kunnen handelen, aangezien het zeer veel tijd zou vergen als we bij iedere handeling elke afzonderlijke spier bewust zouden moeten aansturen. Het bestaan van onbewust gedrag impliceert echter nog niet dat deze onbewuste handelingen ons niet kunnen helpen onze vrije wil na te streven. Wat wel relevant is voor het vrije wil debat is na te gaan of er bewuste beslissingen zijn die niet veroorzaakt worden door onbewuste processen.

Argumenten

Verder benadrukte Verplaetse dat het vrije wil debat een filosofische discussie blijft die enkel kan beslecht worden met filosofische instrumenten zoals logische argumenten, de intuïtie en gedachte-experimenten. De mogelijke bijdrage van neurowetenschappers in dit debat is beperkt tot het aantonen dat neurale mechanismes ons gedrag sturen, stelde hij.

Hij legde uit dat zijn filosofische betoog is opgebouwd rond drie uitgangspunten of premisses en dat verantwoordelijkheid enkel verworpen kan worden als deze drie aanvaard worden. Tijdens dit deel van de gespreksavond spitste hij zich toe op de meest cruciale argumenten en daagde hij het publiek uit om met hem in discussie te gaan. Bij deze wil ik jullie dan ook aansporen om de discussie op deze website opnieuw aan te gaan en argumenten te bedenken voor of tegen deze uitgangspunten.

Uitgangspunt 1
Indien causaal determinisme waar is, dan zijn de alternatieve opties en broncontrole uitgesloten

Dit uitgangspunt houdt in dat indien al ons gedrag het gevolg is van een externe oorzaak (causalisme) en elk gedrag uniek bepaald is door zijn voorafgaande toestand (determinisme), er geen alternatieve verklaringen mogelijk zijn en jij dus niet de bron bent van of controle hebt over jouw keuzes (broncontrole). Verplaetse legde uit dat dit het minst controversiële uitgangspunt is en dat nagenoeg alle filosofische stromingen hiermee akkoord gaan.

Uitgangspunt 2
Alternatieve opties of broncontrole zijn noodzakelijk voor verantwoordelijkheid

Filosofen die behoren tot de compatibilisten betwisten de geldigheid van dit uitgangspunt. De filosoof Harry Frankfurt kon met behulp van de zogenaamde Frankfurt-stijl tegenvoorbeelden aantonen dat alternatieve opties niet noodzakelijk zijn voor verantwoordelijkheid. Ook menen compatibilisten dat men geen broncontrole nodig heeft om verantwoordelijk te zijn, en dat psychische vermogens die de meeste mensen bezitten, zoals de vermogens om ‘verantwoordelijkheid te nemen’ en ‘handelingen te vermijden’, reeds voldoende zijn. Een harde incompatibilist, daarentegen, ontkent niet het bestaan van deze vermogens, maar stelt dat deze niet voldoende zijn om verantwoordelijk te zijn. Je verantwoordelijk voelen is nog iets anders dan werkelijk verantwoordelijk zijn.

Om het belang van dit uitgangspunt te benadrukken verleidde Verplaetse het publiek tot een gedachte-experiment. Dit gedachte-experiment kan je terugvinden op de slides van deze gespreksavond. Hiermee trachtte hij het publiek te laten inzien dat mensen ook intuïtief aanvoelen dat broncontrole zeer belangrijk is voor verantwoordelijkheid.

Verplaetse oogstte wat hij had gezaaid. Het publiek begon actief te participeren en er ontstond een geanimeerde discussie. In alle eerlijkheid dient gezegd te worden dat, alhoewel sommige mensen in het publiek erg hun best deden, er geen speld tussen de argumenten van Verplaetse te krijgen was.

Uitgangspunt 3
De alternatieven voor causaal determinisme zijn ofwel uitgesloten ofwel irrelevant

Dit uitgangspunt wordt niet aanvaard door libertaristen zoals Robert Kane, die relevante alternatieven zien voor het causaal determinisme. Zo heb je de acausale libertaristen die stellen dat er fenomenen zijn zonder of met een onvolledige causale geschiedenis. Verplaetse stelt dat recente onderzoeken in het domein van de neurowetenschappen acausale alternatieven onwaarschijnlijk maken. Zo is er een recente studie van de neurowetenschappers Chun Siong Soon en Marcel Brass (Ugent) die aantoont dat vrije keuzes op basis van het patroon van hersenactivatie voorspeld kunnen worden tot 8 seconden voordat mensen aangaven dat ze een keuze gemaakt hadden (Recente post Studio Brein reporter Sarah Beurms over deze studie). Deze bevinding kan als empirisch bewijs dienen dat onze ‘vrije’ keuzes worden veroorzaakt door onbewuste hersenprocessen en dus niet acausaal zijn.

Een ander alternatief voor het causaal determinisme werd aangedragen door de indeterministische libertaristen. Zij geloven dat keuzes voor een deel uit toeval ontstaan en dus niet causaal gedetermineerd zijn. Verplaetse onkent niet dat dit het geval kan zijn maar hij stelt dat gedrag op basis van toeval totaal irrelevant is voor het debat over verantwoordelijkheid. Hoe kan men verantwoordelijk zijn voor gedrag dat door toeval wordt veroorzaakt? Toeval levert namelijk ook geen broncontrole op, wat problemen oplevert voor het aanvaarden van uitgangspunt 2.

Conclusie

Op het einde van de gespreksavond benadrukte Verplaetse dat we op basis van het aanvaarden van de voorafgaande drie uitgangspunten niets anders kunnen concluderen dat mensen nooit verantwoordelijk kunnen worden gesteld voor hun daden. Maar wat betekent deze conclusie nu voor ons dagelijkse leven? Is deze conclusie een vrijgeleide om ons helemaal over te laten aan onze driften en verlangens, zonder schuldgevoelens en plichten? Is de maatschappij wel leefbaar zonder verantwoordelijkheid of zal deze verzanden in immorele chaos? Verplaetse stelt van niet en zegt dat zijn visie geen enkel moreel ideaal in de weg staat. Meer nog, hij stelt dat er meer voordelen dan nadelen samenhangen met een dergelijke levenshouding. Zo verdwijnen de nood aan verwijten, schuldgevoel, lof en verdienste, of aan straffen ‘als verdiende loon’, en krijgen we bevrijding, gemoedsrust en minder stress in de plaats. Op het einde van de gespreksavond ruilde Verplaetse zijn filosofische betoog dan ook in voor een pleidooi voor een meer constructieve levensvisie, waarbij slecht gedrag bijgestuurd wordt, zonder verwijten.
‘Een schuldloos bestaan zonder verwijten’. Geef toe! Wie zou daar niet voor tekenen? Ik ben alvast overtuigd! Noem mij vanaf nu dan maar een harde incompatibilist.